W pierwszym kwartale 1993 r. liczba ludzi bezrobotnych w Polsce wynosiła około 3 mln. Osób. Wśród nich 63%  stanowiły osoby, które nie ukończyły 34 roku życia. Ponad 30%  to ludzie w wieku 18 do 24 lat.  Z prognoz, przedstawionych w projekcie programu polityki społeczno-gospodarczej rządu wynikało, że bezrobocie w populacji ogólnej zacznie się stabilizować, a następnie stopniowo zmniejszać tak, że w roku 1997 stopa bezrobocia osiągnie poziom 13.9 %. Natomiast wśród młodzieży w wieku od 18 do 24 lat w tym samym czasie prognozowano dalszy intensywny wzrost bezrobocia.

Jednym ze sposobów przeciwdziałania temu zjawisku miał stać się Program Aktywizacji  Młodzieży Bezrobotnej w skrócie PAM. Kierowałem zespołem, który przeprowadził ten program w ramach Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Opieraliśmy się na kilku podstawowych założeniach. Uważaliśmy, że podstawowym problemem młodzieży bezrobotnej jest wyuczona bezradność, zakorzeniona w obniżonym poczuciu własnej wartości, braku doświadczeń w samodzielnym podejmowaniu aktywności zadaniowej, a także braku wsparcia społecznego. Zjawisku temu towarzyszy głęboki niepokój o przyszłość, często agresywne postawy roszczeniowe, obronne przekonanie o niemożności znalezienia pracy.

Zaproponowaliśmy program składający się z:

• psychologicznych treningów grupowych (podniesienie poczucia własnej wartości i motywacji do działania);
• warsztatów związanych z umiejętnością poruszania się po rynku pracy (m.in. sztuka autoprezentacji, pisanie CV, planowanie szkoleń i podnoszenia kwalifikacji);
• treningu przedsiębiorczości (zaplanowanie, stworzenie biznesplanu i przeprowadzenie akcji zarobkowej lub społecznie użytecznej);
• zajęć edukacyjnych umożliwiających rozwijanie własnych pasji i zainteresowań.

Wszystkie zajęcia prowadzone były w stałych grupach, co dawało dodatkowy efekt grupy wsparcia. Uczestnicy mieli wpływ na program zajęć (chodziło o rozbudzenie wewnętrznej motywacji do kierowania własnym rozwojem).

Program Aktywizacji  Młodzieży Bezrobotnej został zaakceptowany w czerwcu 1993 r. przez  Naczelną Radę Zatrudnienia przy Ministrze Pracy i Polityki Socjalnej. Efekty miały być zmierzone poprzez rozbudowane badania ewaluacyjne prowadzone przez niezależny od realizatorów zespół badawczy.

Ustalono, że realizacja programu  zostanie oceniona jako efektywna, jeśli:

• 50% uczestników wykona wszystkie zadania  wynikające z programu
• 50% uczestników, którzy wykonują te zadania, weźmie udział w akcjach zarobkowych lub społecznie użytecznych, które (zgodnie z harmonogramem PAM)  miały stanowić końcowy etap pracy poszczególnych grup wsparcia.
• 5 do 8 procent uczestników programu podejmie systematyczną pracę zarobkową.

W ramach zawiązanego „Porozumienia o współpracy” PTP zobowiązało się nawiązać współpracę z administracją lokalną (głównie Urzędami Pracy).

Pierwszym etapem programu była rekrutacja uczestników. Propozycję udziału w programie skierowaną do zarejestrowanych młodych bezrobotnych składały lokalne urzędy pracy, informacje podawano w lokalnych mediach, wykorzystywane były także kontakty organizacji pozarządowych i lokalnych środowisk związanych z ruchem pomocy psychologicznej w oświacie.   

Przeprowadzono 160 spotkań wstępnych z potencjalnymi uczestnikami Programu Aktywizacji Młodzieży. Celem tych spotkań było zapoznanie zainteresowanych z programem a także prezentacja zespołu realizatorów. W trakcie trwania tych spotkań młodzi bezrobotni zgłaszali swój akces do uczestnictwa w programie. W efekcie powstało łącznie 111 grup działających w 62 miejscowościach na terenie 21 województw. Tak więc grupy uczestników PAM, w okresie od 15.07.93 do 31.03.94, działały na terenie 21  województw, zarówno w miastach jak i na wsi.

Na listach potencjalnych uczestników PAM zarejestrowano 1360 osób, natomiast program ukończyło  849 osób , tj. 62,4%  maksymalnej liczby uczestników PAM.  Należy w tym miejscu jednak podkreślić, że  jednym z zasadniczych powodów przerywania programu przez te grupy przed jego ukończeniem było rozpoczynanie pracy zarobkowej przez uczestników. Nie mogli oni pogodzić zobowiązań zawodowych z udziałem w programie. Wielu podtrzymywało kontakt ze swoimi grupami, a 301 uczestników kontynuowało udział w PAM mimo podjęcia pracy zawodowej.

Punkty konsultacyjno-informacyjne działały na terenie 40 miejscowości : Brunary, Bydgoszcz, Brzeg, Chojnów, Częstochowa, Gdańsk, Gorlice, Grodków, Hańczowa, Iława, Inowrocław, Jonkowo, Jawor, Kozienice, Koszalin, Kędzierzyn-Koźle, Krapkowice, Kielce, Łódź, Niemodlin, Nysa, Nisko, Nowa Sól, Olsztyn, Opole, Piotrków Trybunalski, Radom, Rzeszów, Starachowice, Stalowa Wola, Sandomierz, Szczecin, Tarnobrzeg, Tarnów, Tomaszów Mazowiecki, Warszawa, Zielona Góra, Zwoleń, Żary.

Działalność była prowadzona na terenie następujących instytucji: Rejonowe i Wojewódzkie  Urzędy Pracy, Poradnie Wychowawczo- Zawodowe, Domy Kultury, Kluby, Urzędy Gminy,  Towarzystwo Pomocy Młodzieży, Klub Pracy, Ośrodek Rozwoju Przedsiębiorczości, Kościoły, Szkoły i inne instytucje oświatowe. Oprócz tego został powołany centralny punkt informacyjno-konsultacyjny w Warszawie w lokalu Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Realizatorzy PAM współpracowali także z około 50-cioma lokalnymi rozgłośniami  radiowo-telewizyjnymi, lokalną prasą oraz z publicznymi i prywatnymi mediami centralnymi (prasą, radiem i telewizją). Współpraca realizatorów programu z mediami układała się bardzo dobrze. Duże zainteresowanie dziennikarzy ideą i realizacją Programu Aktywizacji Młodzieży zaowocowało szeregiem publikacji prasowych, audycji telewizyjnych i radiowych, zarówno w mediach  o zasięgu regionalnym jak i ogólnokrajowym. Dobrym przykładem jest tu kilka programów w Telewizji Polskiej, w których brali  udział  pomysłodawcy, realizatorzy oraz uczestnicy PAM-u . Zwłaszcza w początkowej  fazie programu media regionalne-prasa, radio okazały duże zrozumienie, a co za tym idzie, bezpłatną pomoc w rozpropagowaniu  idei Programu Aktywizacji Młodzieży, zamieszczając anonse zachęcające młodych ludzi do udziału w tym programie. W opinii mediów PAM został uznany za jedną z bardziej skutecznych i interesujących metod walki z bezrobociem.

Do dnia 31 grudnia 1993 r. PAM realizowany był w 21 województwach w 93 grupach. Województwa te to: bydgoskie, częstochowskie, elbląskie, gdańskie, kieleckie, koszalińskie, legnickie, łódzkie, nowosądeckie, olsztyńskie, opolskie, piotrkowskie, poznańskie, radomskie, rzeszowskie, siedleckie , słupskie, szczecińskie, tarnowskie, tarnobrzeskie i zielonogórskie. Ogólna liczba wszystkich uczestników objętych pierwszym etapem programu wynosiła 1104 osoby.

Tematyka warsztatów, prowadzonych przez animatorów-ekspertów PAM dzieliła się na siedem odrębnych wątków tematycznych:

1. Trening psychologiczny zapobiegający negatywnym konsekwencjom bycia osobą  bezrobotną.
2. Wiadomości i umiejętności przydatne do funkcjonowania w macierzystej grupie wsparcia PAM oraz innych małych grupach społecznych formalnych i nieformalnych.
3. Wiadomości i umiejętności sprzyjające osobistemu rozwojowi psychospołecznemu.
4.  Ogólne umiejętności psychospołeczne
5.  Właściwości i umiejętności ułatwiające zatrudnienie lub niezbędne przy podejmowaniu pracy zarobkowej w różnych formach.
6. Przygotowanie do uczestnictwa w zespole zadaniowym
7. Osobiste i grupowe przygotowanie do działania po zakończeniu udziału w PAM, które dzieliło się na:
   • Rozwój konkretnych zainteresowań i umiejętności zawodowych.
   • Rozwój zainteresowań innych niż zawodowe.

Badania ewaluacyjne Programu Aktywizacji Młodzieży (PAM):

Przedmiot i cele badań ewaluacyjnych.

Merytoryczna część programu ewaluacji opracowana została przez zespół naukowców z Uniwersytetu Warszawskiego: prof. dr hab. Janusza Czapińskiego, prof. dr hab. Janusza Grzelaka, dr Andrzeja Nowaka. Opierały się na rozbudowanej metodyce ewaluacyjnej. Przeprowadzano pretest (badania przed rozpoczęciem programu) i posttest (te same badania po zakończeniu programu). Badania realizowano w grupie beneficjentów i grupie kontrolnej (młodzi bezrobotni nie biorący udziału w programie).

Badania posłużyć miały pokazaniu zmian, jakie zaszły w postawach, zachowaniach, kondycji psychicznej i relacjach społecznych uczestników PAM na tle zmian w kontrolnej grupie bezrobotnej młodzieży.

W schemacie badawczym założono powtarzalny  pomiar symptomów zdrowia psychicznego (poziomu psychologicznego dobrostanu), symptomów patologii doświadczeń i zachowań, poziomu oraz rodzaju aktywności społecznej.

Badaniami objęte zostały następujące grupy:

1. Uczestnicy rozpoczynający program PAM we wszystkich ośrodkach.
2. Osoby w wieku 18-24 lata zarejestrowane w Rejonowych Urzędach Pracy jako bezrobotni stanowiący grupę kontrolną
3. Prowadzący grupy PAM  (kierownicy programu oraz animatorzy)

Uczestnictwo w programie miało dwojakie efekty: buforowy i pozytywny. Efekt buforowy polegał na przeciwdziałaniu negatywnym zmianom i w tym sensie można mówić o profilaktycznym znaczeniu PAM. W kilku aspektach negatywne zmiany zaobserwowane w grupie  kontrolnej nie wystąpiły wśród młodzieży objętej programem. Efekt pozytywny polegał na poprawie psychologicznego i społecznego funkcjonowania uczestników PAM. W zakresie  niektórych  miar  jakości życia  sytuacja  młodzieży objętej  programem poprawiła się, zaś w grupie kontrolnej nie zmieniła się lub wręcz pogorszyła. Wystąpiło też  kilka efektów, które trudno jednoznacznie zaliczyć do którejś z tych dwóch kategorii.

Efekty buforowe

1. W grupie kontrolnej spadła częstość spotkań towarzyskich, w grupie PAM nie zmieniła się.
2. W grupie kontrolnej pogorszyły się oceny ogólne całego dotychczasowego życia i zmniejszyła się chęć do życia; w grupie PAM zmian takich nie stwierdzono.
3.  W grupie kontrolnej wzrosła przeciętna częstość picia alkoholu: w grupie PAM natężenie alkoholizowania się pozostało na nie zmienionym poziomie.
4. W grupie kontrolnej spadła częstość niesienia pomocy innym ludziom; w grupie PAM pozostałą taka sama.
5. W grupie kontrolnej spadła pozycja przyjaciół  jako istotnego warunku udanego życia ( z 20 do 9 procent wskazań); w grupie PAM przyjaciele pozostali równie jak kiedyś ważni.

Efekty pozytywne

1. W grupie PAM wzrosło poczucie szczęścia , podczas gdy  w grupie  kontrolnej  spadło.
2. W grupie PAM wzrosła liczba przyjaciół i zacieśniły się więzi rodzinne; w grupie  kontrolnej brak zmian w tym zakresie.
3. W grupie PAM wzrosło przeświadczenie o możliwości przewidzenia zmian we własnym życiu i zadowolenie z własnych perspektyw na przyszłość; w grupie kontrolnej nic się tu nie zmieniło.
4. W grupie PAM wzrosło zadowolenie z pracy; w grupie kontrolnej nie zmieniło się.
5. W grupie PAM wzrosła częstość odpowiedzi , że w otoczeniu respondenta jest ktoś, z kim świetnie się on rozumie, a spadła liczba przypadków , w których najbliższe osoby zachowują się wobec respondenta w sposób nieprzyjemny, agresywny; w grupie kontrolnej brak zmian.
6. W grupie PAM obniżyły się skłonności samobójcze; w grupie kontrolnej pozostały na nie zmienionym poziomie. Bliski istotności statystycznej jest także niższy w grupie PAM niż kontrolnej, poziom symptomów depresji psychicznej (w pierwszym etapie depresji nie mierzono).
7. W grupie PAM wzrosła gotowość zwrócenia się o pomoc do partnera, ojca, siostry, brata i innych osób; w grupie  kontrolnej wzrosła gotowość zwrócenia się o pomoc  tylko do matki i siostry.
8. W grupie PAM wzrosło pragnienie istotnej zmiany w życiu; w grupie kontrolnej pozostało takie samo.
9. W grupie PAM  spadła częstość postaw roszczeniowych  wobec państwa, typu „ rząd powinien gwarantować wszystkim chętnym pracę”, „wszyscy w wieku produkcyjnym powinni mieć zapewnione przez państwo miejsca pracy”; w grupie kontrolnej postawy te pozostały równie jak poprzednio częste.
10. W grupie PAM wzrósł odsetek przypadków, w których stałe dochody wystarczają na zaspokojenie bieżących potrzeb i poprawiła się przeciętna ocena materialnego poziomu życia, rzadziej zdarza się pogarszanie osobistej sytuacji finansowej; w grupie kontrolnej brak tego typu zmian.
11. W grupie PAM wzrosła w hierarchii najważniejszych warunków udanego życia pozycja pieniędzy (z 27 do 37 wskazań), pracy (z 31 do 43 proc.) i wykształcenia (z 4 do 12 proc.), przy jednoczesnym wzroście samokrytycyzmu wobec osiągniętego poziomu wykształcenia; w grupie  kontrolnej nic w tym zakresie się nie zmieniło.

Oczywiście należy  liczyć się z tym, że nie wszystkie z powyższych efektów są rzeczywistym rezultatem uczestniczenia w programie PAM . Niektóre mogą być efektami pośrednimi, związanymi z odmienną nieco sytuacją tej grupy w  porównaniu z grupą kontrolną. Wydaje się wszak, że część z nich  tworzy na tyle spójny syndrom zmian, że ostrożnie można powiedzieć, iż program PAM przyczynił się do poprawy społecznego funkcjonowania uczestników, zwiększył  ich odporność  psychiczną na stres związany z sytuacją życiową, poprawił zaradność w sprawach materialnych i wzmocnił nastawienie na bardziej pragmatyczne wartości życiowe (pieniądze, praca, wykształcenie).

Stosunek  uczestników do programu PAM

W ocenach samych uczestników program PAM wypada nad wyraz korzystnie:

1. Zajęcia PAM ocenione zostały jako:

Bardzo dobre     41%

Dobre                46%

Przeciętne          13%

Złe                     0%

Bardzo złe          0%

2. Do udziału w podobnym do PAM programie zachęcało by:

Zdecydowanie tak    61%

Raczej tak                33%

Trudno powiedzieć    5%

Raczej nie                  1%

Zdecydowanie nie      0%

3. Wpływ udziału w PAM na kontakty z ludźmi oceniło:

Bardzo dobrze          48%

Raczej dobrze           46%

Brak wpływu              6%

Raczej źle                   0%

Bardzo źle                   0%

4. Wpływ udziału w PAM na poczucie sensu życia oceniło:

Bardzo dobrze           51%

Raczej dobrze            36%

Brak wpływu             13%

Raczej źle                    0%

Bardzo źle                   0%

5. Wpływ udziału w PAM na chęć działania , bycia aktywnym oceniło:

bardzo dobrze         41%

raczej dobrze          53%

brak wpływu            5%

raczej źle                  1%

bardzo źle                 0%

6. Wpływ udziału w PAM na rozwiązywanie problemu z zatrudnieniem oceniło:

Bardzo dobrze         10%

Raczej dobrze          47%

Brak wpływu           41%

Raczej źle                  1%

Bardzo źle                 1%

Efekty PAM  w liczbach

Wśród  uczestników programu jeszcze w czasie jego trwania 412 osób podjęło pracę zawodową. Stanowi to 30,3%  maksymalnej liczby uczestników programu. Przy tym 210 osób pracuje systematycznie (tj. 15,4%), 15 osób (1,4%) rozpoczęło samodzielną działalność gospodarczą, a 202 osoby ( 14.9%) znalazły pracę dorywczą (wliczając w to udział w  pracach interwencyjnych i robotach publicznych).

Wnioski: Poziom  wszystkich trzech wskaźników efektywności programu został nie tylko osiągnięty, ale także przekroczony. Szczególnie znacząco został przekroczony poziom wskaźnika liczby uczestników, którzy podjęli pracę. Biorąc pod uwagę tylko osoby , które pracują systematycznie  został on przekroczony dwukrotnie, a jeżeli wziąć pod uwagę wszystkich pracujących uczestników PAM – prawie czterokrotnie.             

Generalnie  program PAM spowodował umocnienie więzi społecznych i postaw prospołecznych, obniżył poziom symptomów zaburzeń psychicznych, zwiększył  koncentrację na pragmatycznych  wartościach życiowych (pieniądze, praca, wykształcenie) i poprawił skuteczność radzenia sobie uczestników w zakresie materialnych warunków życia.

Inne efekty programu

Z sobie tylko wiadomych powodów Ministerstwo Pracy nie kontynuowało programu. Jednak siła uruchomionych procesów społecznych doprowadziła do powstania stowarzyszenia pod tym samym skrótem (PAM) o nazwie Powszechna Akademia Młodzieży. Założyli ją realizatorzy i liderzy młodzieżowi, którzy wyłonili się spośród uczestników programu. Stowarzyszenie PAM działa do dnia dzisiejszego realizując wiele programów aktywizacji młodzieży na terenie całej Polski.